چرا گِل و سیل نفسمان را برید؟

مرتضی هامونیان: تا لحظه قلمی شدن این کلمات و بنا به اعلام رسمی، ۷۶ کشته و حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان خسارت زده است. وزیر راه و شهرسازی می گوید که یازده هزار ابنیه فنی (از جمله پل ها و آب روها) و ۷۲۵ پل، یا تخریب شده و یا به آن ها آسیب کلی وارد آمده است.

از آن ۲۰ هزار میلیارد تومان، سهم وزارت راه سه هزار و دویست و پنجاه و سهم وزارت جهاد کشاورزی ۱۳ هزار میلیارد تومان خسارت است. (۱) و باید به این اعداد خسارت آب و برق ایجاد شده، خسارت به تاسیسات نفتی و واحدهای مسکونی در شهر و روستا را که یا نابود شده اند و یا نیازمند بازسازی اند هم اضافه کرد. روستاهایی که از بین رفته و دیگر چیزی بر جای نمانده است.

شاید در نگاه اول تعداد خسارات جانی رسمی فاجعه سیل نوروز امسال عدد کوچکی به نظر برسد. آن هم برای ملتی که در نوروز سال گذشته، ۲۱ هزار نفر تنها در تصادفات رانندگی تلفات داده است. (۲) اما به نظر می رسد که این عدد کشته شدگان هم دقیق نباشد. روستاهایی در مناطقی از استان لرستان (دستکم) از دست رفته که ثبت زمین شهری نبوده است. این نکته را می توان از گفتگو با ساکنین حال یا گذشته این استان دریافت. روستاهایی که تنها در ایام انتخابات با صندوق رای های سیار مواجه می شدند و در بقیه ایام سال، انگار برای استانداری و فرمانداری و بخشداری ها، وجود خارجی نداشته اند. از این میان هستند روستاهایی که تماماً از میان رفته اند. هستند روستاهایی که اصلاً از بلایی که بر سرشان در حال نازل شدن بوده، خبر نداشتند و به یک باره با حجم عظیم آب روبه رو شدند. آبی هم که تنها آب نبود. گِل بود و خصلت این گل این است که با توجه به چگالی چندبرابرش، کم تر سازه ای، بالاخص در آن مناطق خاص در برابر آن یارای مقاومت دارد. به این آمار، مفقودین را هم باید اضافه کرد. و هم چنین هزینه های آتی ساکنان دستکم سه استان گلستان، لرستان و خوزستان برای ساختن. ایضاً باید به شمار آورد هزینه های پزشکی و وضعیت فعلی آن ها را که هرآن چه بر سرشان می رود، از عواقب سیلی است که خانه شان را برانداخته است.

کشوری در اروپاست به نام هلند. از تمامی خاک این کشور، نصفش تنها چند فوت (هر فوت سی و نیم سانتی متر) از سطح دریا بالاتر است و ارتفاع بقیه کشور از سطح دریا منفی است. اما سال هاست که در برابر سیل آسیبی ندیده است و با یک سیل ناشی از بارندگی هرچند زیاد، بیش از نصف مملکتش درگیر نشده است. اضافه کنیم که ایران جزو مناطق گرم و خشک دنیا محسوب می شود و گودترین نقطه فلات ایران هم جایی است در بیابان لوت که ۱۱۷ متر از سطح دریا بالاتر است. (۳) اما یک سیل، هرچند گسترده و با دربرگیری ۲۰ استان کشور، چنین بلایی بر سر آن می آورد. آیا نباید پرسید که دلیل این آسیب پذیری چیست؟ و چه بر سر ایران آمده است که چنین در برابر این مسئله ضعیف است و شکننده؟

قطعاً نگارنده مدعی نیست که می تواند در یک مقال به تمامی دلایل مربوط به این مسئله بپردازد. اما شاید در نگاهی کلی بتوان چند مسئله مشخص را برجسته کرد.

دکتر برهان ریاضی: تخریب طبیعت خسارت آفرین شد

علی کلائی: سیل خانمان برانداز اخیر در بخش های زیادی از کشور قربانی گرفت. چه از زمین و چه از هموطنان. چه از جان و چه از مال ایشان. سیلی که مطابق معمول، ستادهای بحران از مواجه با آن شوکه شدند و تا به خود بجنبند و بحرانش را مدیریت کنند، ظاهرا سیل آن ها را مدیریت کرد.

اما چه شد که این سیل با چنین ابعادی راه افتاد و چندین استان کشور را درنوردید؟ دلایل علمی و نظری آن چه بود؟ چه بر سر خاک و پوشش گیاهی در ایران آمده است که بستر چنین سیلی را فراهم می کند؟ در این خصوص پرسش ها زیاد است و اما در فضایی که پرگویی در این خصوص سکه روز است، یافتن پاسخ های علمی و مبتنی بر دانش کار سهلی نیست. تلاش ما اما نتیجه داد و خط صلح امکان این را یافت که با دکتر برهان ریاضی، دکترای تخصصی مدیریت محیط زیست، استاد دانشگاه، پژوهشگر و کارشناس محیط زیست، در خصوص سیل و وضعیت محیط زیست کشور گفتگو داشته باشد.

دکتر ریاضی اما تنها بارش را دلیل این سیل نمی داند و می گوید که «بارش بیش از حد مزید بر علت شده است». او دلیل اصلی را تخریب پوشش گیاهی بر می شمرد. هم چنین با این استاد دانشگاه این پرسش مطرح کردیم که چرا ما فقط با آب مواجه نیستیم؟ چرا این همه گِل؟ و او از نابودی خاک در ایران برایمان گفت. این که مثلاً تمام آن چه به عنوان مرتع درجه یک در ایران وجود داشته، دیگر وجود ندارد و امروز دیگر از آن در ایران نشانی نیست.

این استاد بازنشسته سازمان محیط زیست هم چنین در خصوص مدیریت وضعیت موجود به خط صلح گفت که «لااقل باید ۲۰ سال مدیریت درست در طبیعت انجام شود و از تخریب دست برداریم، تا اگر ۲۰ سال بعد چنین بارشی داشتیم، آن وقت در امان باشیم. ما سال های سال مرتباً تخریب انجام داده ایم؛ طبیعت هم این گونه انتقام خواهد گرفت».

از نظر دکتر ریاضی، که سابقه مدیرعاملی، ریاست هیات مدیره و ریاست هیات موسس چندین نهاد محیط زیستی را در کارنامه خود دارد: «ما در منطقه خشک و نیمه خشک زندگی می کنیم، در چنین مناطقی بی نظمی در بارش یک قاعده است، یعنی ممکن است در دوره ای چند ساله (۳ الی ۴ سال) خشکسالی باشد و یک دفعه در دوره ای مثلاً ۲ ساله بارش های شدید و پی در پی داشته باشیم. این ها ویژگی های سرزمین ماست و بر آن واقف هستیم؛ منتهی مدیریت مبتنی بر این واقعیت در کشورمان وجود ندارد».

مشروح گفتگو با دکتر برهان ریاضی در ذیل از نظر شما می گذرد: